Groninger Architectuurprijs 2023: het vakjuryrapport

De Groninger Architectuurprijs is een initiatief van de Stichting Dag van de Architectuur Groningen (DAG), GRAS en het Groninger Atelier Stadsbouwmeester. Om voldoende aandacht aan dit thema te geven en vast te houden is de gehele maand oktober Groninger Architectuurmaand (GRAM). Op uitnodiging van de organisatoren en initiatiefnemers van de GRAM hebben de gemeente Tilburg en het Centrum voor Architectuur en Stedenbouw Tilburg (CAST) een breed georiënteerde vakjury samengesteld voor de Groninger Architectuurprijs 2023.

De jury werd gevraagd uit de inzendingen minimaal acht en maximaal vijftien projecten te selecteren. Dat gebeurde in Tilburg, op basis van uniform aangeleverde informatie per inzending. Tijdens een tweedaags bezoek aan Groningen werden de genomineerde inzendingen bezocht en ter plekke toegelicht door de architecten en opdrachtgevers. Hieruit moesten wij als jury het podium selecteren.

Daarnaast werd ons gevraagd om een visie op de Groninger bouwproductie als geheel. Hoe doet Groningen het op het vlak van architectuur, stedenbouw en het ontwerp van de openbare ruimte? Het ging dus tevens om een ruimere beschouwing van de inzendingen voor de Groninger Architectuurprijs. Typologie, relatie met de omgeving, de kwaliteit van de realisatie, de detaillering, maar ook een positionering binnen een bredere tendens, zowel landelijk als regionaal.

Hoe gaat Groningen om met de enorme druk op de woningmarkt? Hoe werkt dit door op de productie? En hoe scoren de inzendingen binnen de ambities die Groningen uiteen heeft gezet met de omgevingsvisie The Next City?

Tegen deze achtergrond hebben we de inzendingen beschouwd, de genomineerden bezocht en Groningen ontdekt tijdens ons tweedaagse werkbezoek, voorafgaand aan de uitreiking van de Groninger Architectuurprijs op vrijdag 6 oktober 2023. 

Compacte stad met liefde voor stedenbouw en architectuur

Groningen heeft een bijzondere positie in Nederland. De provinciehoofdstad ligt, zeker voor Tilburgers maar ook voor een aantal Groningse dorpen, op afstand. De stad ligt daarnaast in een bijzonder landschap dat is beïnvloed door de zee, de Hondsrug en aardgaswinning. Op deze stoere, robuuste stad en dat weerbarstige maar waardevolle landschap ligt voor onze begrippen weinig recreatieve en programmatische druk.

Groningen en de omliggende dorpen hebben de ruimte die keuzes mogelijk maakt in het programmeren van de benodigde 20.000 woningen. Dat daarop desondanks met grote aandacht en zorg wordt gestudeerd, typeert Groningen.

In het boekje Een voorbeeldige stad wordt Groningen een ‘continue stad’ genoemd. Het is een pleidooi voor een stad waarin contextueel wordt ontworpen, waarin het stadsblok de maat is, evenals het gebruik van baksteen. Dat hebben wij herkend en zeer gewaardeerd.

In dat licht vinden we Meerstad, door zijn afstand, traditionele stedenbouw en lage woning­dichtheid, een uitzondering op die ruimtelijke kenmerken en de ontwerp­traditie van Groningen. Dat uitgerekend daar de prijswinnaar staat, zegt veel over de kwaliteit van het gebouw.

Groningen is een compacte stad binnen zijn herkenbare, oude stadsgrenzen. Die compacte stad is doordrenkt van de dynamiek die bij een studentenstad hoort. Er wordt veel gefietst en de auto komt op de tweede plaats. We hebben gemerkt dat de positie van de bus ook een factor van belang is. Hoe en waar mag het openbaar vervoer de stad bedienen, zonder dat het ten koste gaat van de hiervoor genoemde principes?

Een paar keer hoorden we dat ‘het vervolg van de ontwikkeling wacht op een beslissing over een buslijn’. Dat konden wij minder goed rijmen met een stad waar de planvorming goed op stoom lijkt te zijn. Stadsbestuur: hak knopen door en laat belangrijke ontwikkelingen niet wachten op een redelijk flexibele keuze als een buslijn, is ons advies.

Hetzelfde geldt voor de fiets. De populariteit van de gratis ondergrondse fietsenstalling bij het Forum laat zien dat er een goed alternatief bestaat voor de ruimte die de fiets nu in de binnenstad inneemt. Daardoor ontstaat elders ruimte voor groen en klimaatadaptatie. In het verleden is de stad al goed bedeeld met groen, zoals het geweldige Noorderplantsoen. Maak weer ruimte voor groen waar dat kan.

Groningen heeft een groot verzorgingsgebied. Voor de regio speelt de stad een essentiële rol. Wij herkennen dit in het voorzieningenniveau en de grote aandacht voor sociaalculturele aspecten in een aantal inzendingen. Wat daarin helpt is dat het college van burgmeester en wethouders een sociale en groene kleur heeft – en dat de gemeente relatief veel grond bezit. 

De werkwijze in Groningen is integraal, doordat vakorganisaties, platforms en de gemeente op inhoud samenwerken. Zo is GRAS veel meer dan de organisator van het stadsgesprek en is de Groninger Architectuurprijs veel meer dan alleen een architectuurprijs. Er wordt inhoudelijk gereflecteerd, er worden agendapunten benoemd en er wordt meegedacht over stedelijke ontwikkelingen en architectonische kwaliteit.

Wij hebben veel waardering voor de manifestatiecultuur in Groningen. Sponsland en Bouw Anders zijn zeer inspirerende voorbeelden. De manifesten vormen een spiegel voor de huidige wijze van ontwikkelen en inrichten van de stad en het landschap en roepen op met meer aandacht voor de toekomst te werken.

In lijn daarmee ligt het opdrachtgeverschap van de gemeente en de prijsvraag­cultuur voor belangrijke projecten in de stad, waarvan een van de prijswinnaars, de Kunstwerf, een prachtig resultaat is. Instrumenten als open oproepen, prijsvragen en themagebonden manifestaties hebben betekenisvolle gerealiseerde ontwerpen opgeleverd, die een voortdurende bijdrage leveren aan Groningen als Voorbeeldige Stad. Initiatieven om blijvend te koesteren!

Het viel ons op dat de woningbouwprojecten ondertussen ook een kwaliteitsslag hebben gemaakt. De vakjury van 2023 is in die zin hoopvoller dan sommige van haar voorgangers, maar heeft ook de wens dat woningbouw, met name het al genoemde Groningse stadsblok, het niveau krijgt van de andere nominaties. Dit jaar zit er al een stadsblok met sociale woningbouw in onze top drie. Daarmee hopen wij dat deze prijs wordt opgevat als een aanmoediging voor de kwaliteit van het Groningse stadsblok. 

Alle 13 goed 

Toen wij uit alle inzendingen de meest aansprekende hadden geselecteerd, bleek de lijst met genomineerden dertien bijzondere gebouwen, stadsblokken, samenwerkingsvormen en ontwerpen te tellen. Dat is zeker geen ongelukkig toeval. Hoe uiteenlopend in formaat, doelgroep en looptijd ook, ze zijn de represen­tanten van kwaliteit uit een bepaalde tijd, net als ‘Alle 13 goed’ dat altijd was op LP.

Bovendien is 013 het kengetal van Tilburg en de naam van het grootste poppodium van Nederland. Geen toeval dus, het moest kennelijk zo zijn. En omdat alle projecten kwaliteiten in zich hebben, gaan we naast de prijswinnaars en twee eervolle vermeldingen graag nog wat nader in op onze overwegingen tijdens het nomineren.

We waarderen het ontwerp van Westerwal voor de bijdrage aan de Groningse leefkwaliteit, wat tevens een speerpunt is uit de omgevingsvisie. Aandachtig is gewerkt aan de overgangen van gebouw naar openbare ruimte. De verscheidenheid aan entrees geven levendigheid rondom waarbij de plasticiteit plekken creëert voor informele ontmoeting.

De doelmatige inzet van kunst zorgt voor herkenbaarheid en rijkheid met een sobere ingreep. Woonkwaliteit wordt ook geboden door tuinen voor appartementen en gevarieerde soorten buitenruimtes voor de andere types.

De Kattenbrug is veel meer dan een nieuwe brug. De volledige openbare ruimte is voor dit project op de schop gegaan. Door het toevoegen van de brug is een infrastructurele knoop in het centrum van de stad grondig herzien. De kades zijn teruggeplaatst conform de historische setting, waardoor er een nieuwe openbare ruimte ontstaat.

De brug zelf oogt slank. Ook in de detaillering van de reling is gekozen voor een ogenschijnlijk luchtige oplossing. Bomen kleuren de kades. De vraag is wel of het groen al voldoende is om echt een prettig verblijfsklimaat te creëren in de nog altijd vrij stenige omgeving.

Naast een stevig multifunctioneel centrum is OBS De Driebond, de nieuwe basisschool van Engelbert, ontworpen als een ensemble van huisjes die samen een eigen plek maken voor de kinderen en de leerkrachten. In maat en schaal heel vertrouwd, in verschijningsvorm helder en eigentijds.

Onze nieuwsgierigheid werd gewekt door de gekozen typologie. Is die krachtig genoeg om de basisschool in verband te brengen met de historische lintbebouwing? Het antwoord na ons bezoek was ‘ja’, al gunnen we de school wel veel meer dan de huidige stenige omgeving. Meer integraal ontworpen groen kan de school zelf, maar ook de omliggende sportvelden en de hal veel goed gaan doen. 

Karaat is een groot woongebouw op een plek aan de kade met een industrieel verleden. Het is gebouwd in de vorm van een gesloten bouwblok met een groot volume en een accent aan de kade. De vormgeving in baksteen doet denken aan de zorgvuldige wijze waarop dat in de aangrenzende Oosterparkwijk gebeurde.

De identiteit lijkt zowel het industriële verleden als de samenhang met de andere bebouwing op de plek te ondersteunen. De opzet van het blok houdt rekening met de ligging: een gesloten bouwblok met de grootste hoogte aan de kade.

Watertorens in Nederland zijn zeldzaam en er komen er geen meer bij. Met dit erfgoed moet je dus zorgvuldig omgaan. Bij de Watertoren West is dat gebeurd. De toren heeft een nieuw leven gekregen, met een ontwerp voor gebruik als expositieruimte, werkplek en hotel. We zijn blij dat de buurt het project inmiddels heeft omarmd en hopen dat de watertoren in de toekomst ook en nog meer een publieke betekenis krijgt.

Woongebouw Het Perron is het resultaat van een prijsvraag. Het vormt de entree van de nieuwe verbinding van de wijk Oost-Haren. Bijzonder is de stedenbouwkundige setting en het materiaalgebruik van de keramieken gevel.

We waarderen het toevoegen van een meer stedelijk gebouw op deze locatie, die als poort de nieuwe toegang tot het station markeert. Wel zien we kansen voor een landschappelijk plan, waarmee een kwalitatieve buitenruimte gerealiseerd kan worden. Want de overgangen tussen gebouw en omgeving kunnen beter.

In de sobere stempelstructuur van Selwerd zijn met De Beuk en De Eik, als onderdeel van de Buurtvernieuwing Selwerd, twee nieuwe appartementengebouwen gebouwd. Ze sluiten aan bij de bestaande opzet van de typische naoorlogse stempelstedenbouw. Desondanks zijn de gebouwen herkenbaar als vernieuwende, zorgvuldig ontworpen woonblokken.

Daarbij is een grote variatie aan woningtypes ontworpen. De effecten daarvan op de gevels van beide blokken zijn ingezet om op de juiste plekken aan te sluiten bij de bestaande wijk en die tegelijkertijd een nieuw gezicht te geven.

Bij De Blokkendoos waarderen wij de ruimtelijkheid van de inpassing van de benodigde elementen voor het woonhuis. Daarbij is de creatieve referentie naar de voormalige functie als kleuterschool in vormentaal en speelse gebruik erg passend terwijl het gelijktijdig ook past bij de bewoners.

Helperkade betrof een later binnengekomen inzending, die we op de dag van de prijsuitreiking toch nog hebben bezocht. Ook bezochten we in aanvulling op de dertien nominaties De Kroon op het Ebbingekwartier. De kwaliteit van beide projecten was een omweg waard, maar heeft ons eindoordeel uiteindelijk niet beïnvloed.

Twee eervolle vermeldingen

Met de nieuwbouw van iederz bundelde het gelijknamige leerwerkbedrijf de functies van vier aparte locaties. Er ontstond een modern gebouw om in te werken, waar zichtbaar zorgvuldig aan is ontworpen. Een speelse en tegelijk strakke vorm die als bedrijfsgebouw herkenbaar is. Een gebouw met veel daglicht en een voor bijzondere doelgroepen vereiste heldere routing. En met een goede relatie met de omgeving en een weelderige beplanting aan en op het gebouw.

Aan alles zien wij dat de ontwerper en opdrachtgever gezocht hebben naar een werkgebouw waar het prettig en veilig werken is. Een plek waar werknemers en klanten trots op kunnen zijn.

Iederz, een ontwerp van De Unie Architecten in opdracht van de gemeente Groningen en gerealiseerd door BAM en Noorman Bouw- en milieuadvies, krijg van ons een eervolle vermelding vanwege zijn voorbeeldfunctie. De intense samenwerking tussen architect, gebruiker en opdrachtgever levert een zorgvuldige gebouwopzet op. Een opzet die volledig gestoeld is op het welzijn van zijn gebruikers en doordacht is, rekening houdend met hoe mensen zich door het gebouw bewegen.

Veel aandacht is uitgegaan naar de duurzaamheid van het project. Het gebouw is aandachtig groen ingepast en zorgvuldig vormgegeven. Toekomstige projecten op bedrijventerreinen kunnen er een voorbeeld aan nemen.

Niet alleen de herbestemming van dit schoolgebouw valt op, maar ook de fraaie interieurontwerpen. Interessant is het proces waarbij specifiek ontworpen is voor deze groep nieuwe bewoners. Zo waren wij waren nieuwsgierig naar de ervaringen van de bewoners.

De Jacobijner, een ontwerp van Specht architecten in opdracht van bewonerscollectief De Jacobijner en de gemeente Groningen, krijgt van ons een eervolle vermelding, vooral vanwege het proces. Vanuit de manifestatie Wonen in Stadshart ontstond hier de kans om een idee over samen wonen ook echt te realiseren. Zo heeft een bestaand monumentaal schoolgebouw een nieuwe toekomst gekregen. Het heeft woningen opgeleverd waar meerdere juryleden zo zouden willen intrekken.

Het project is gedragen door een collectief dat het zeven jaar wist vol te houden. Zonder hun enthousiasme en inzet was dit geen haalbaar traject geweest.

De top-3

Tijdens ons bezoek aan Groningen troffen we veel kwaliteit aan. Hoewel we op afstand en op grond van al het ingezonden materiaal tot onze selectie kwamen, bleken alle nominaties terecht. Uiteindelijk kwamen drie projecten duidelijk boven drijven, in een voor ons logische rangschikking.

De belangrijkste toetsingscriteria waren:

• Wat is de toekomstwaarde?

• Welke verwachting hebben we bij het functioneren en de kwaliteit over ten minste tien jaar?

• Wat is de meerwaarde voor de omgeving: wat voegt het plan toe aan het stedelijk weefsel en de doorwaadbaarheid van de stad?

• Staan de architectonische kwaliteiten ten dienste van gemeenschapszin en identiteit? Wat voegt het plan toe in functionele, sociale en culturele zin?

De supermarkt in de Korenbeurs aan de Vismarkt wordt wel gezien als Nederlands mooiste. Maar SuperHub in Meerstad lijkt de concurrentie aan te willen gaan. Het gebouw met zijn grote, hoge houten spanten wekte tijdens het nomineren al de nieuwsgierigheid van de jury. Geeft deze moderne 'kathedraal' een kloppend hart aan de uitbreidingswijk van Groningen?

Tijdens ons bezoek werden we als jury echt blij van dit gebouw. Het is iconisch en toekomstgericht. De gebogen houtstructuur, de transparantie die het gevolg is van het gebruik van rank staal als structuur tussen de houten kolommen en de welvingen die het dak dragen maken het gebouw een lust voor het oog.

SuperHub is geschikt als multifunctionele accommodatie, maar huisvest voorlopig een supermarkt. Dat deze huurder de meerwaarde van het ontwerp heeft gezien en zijn opzet heeft aangepast aan het gebouw, zegt alles over de overtuigingskracht van de makers. Het gebouw geeft identiteit aan de locatie, markeert een betekenisvolle plek in een zee van gelijksoortige woonbebouwing.

Het ontwerp voor de Kunstwerf bestaat niet uit één hoofdgebouw, maar uit meerdere volumes die samen met de oudere bebouwing een nieuw ensemble vormen in de stad. De buitenruimte als bindende factor, zowel tussen diverse gebouwen maar ook als connectie met de stedelijke ruimte. Er is een plek met identiteit ontstaan, een nieuwe stip op de stadsplattegrond van Groningen die conceptueel specifiek te noemen is en op meerdere belevingsniveaus betekenis heeft.

Met de Kunstwerf krijgen bovendien een aantal culturele gezelschappen centraal in de stad een permanente plek. We waarderen de erkenning die de gemeente met dit project heeft voor de waarde van deze gezelschappen voor Groningen, en aan de kansen die het hiermee heeft geboden aan jonge ontwerpers door de open oproep specifiek aan hen te richten.

Het plan voegt wat toe aan de stad. Het ontwerp geeft duidelijke contouren aan het plan terwijl het gelijktijdig oud en nieuw met elkaar verbindt en ook de plek met de stad verweeft. Er ontstaat een nieuw doorwaadbaar gebied in de stad waarin de zachte groene invulling van de binnentuin complementair is aan de kloeke contouren.

Ieder gezelschap heeft hier eigen bouwdelen gekregen. Door middel van een zorgvuldige inpassing in de stad en doordachte compositie van volumes ontstaat een nieuw binnengebied dat de collectieve ruimte vormt voor de gezelschappen. De nieuwe bebouwing onderscheidt zich in vorm en materialisatie op een heldere manier van het bestaande en vormt er een twee-eenheid mee.

Regulateur maakt deel uit van een groter stedenbouwkundig plan voor de Grunobuurt. Door de ligging tussen verschillende bouwblokken en openbare ruimten, heeft het gebouw een wisselende interactie met de omgeving.

Dit markante woongebouw is opvallend, maar toch eenduidig vormgegeven. Er is goed nagedacht over de gevels, details en diversiteit in woningaanbod. Binnen het kloeke gebouw zit differentiatie in de gevels en plattegronden, waardoor er aan zowel de straat als de binnentuin geleefd kan worden. We waren tijdens het nomineren vooral benieuwd naar de verblijfskwaliteit in de binnentuin en de aansluitingen op de openbare ruimte.

Na ons bezoek groeide de waardering voor de combinatie van sociale woningbouw, collectiviteit en een goede aansluiting op maaiveld. Regulateur valt daarbij niet alleen op door zijn consequente materialisatie en mooi kleurgebruik. Het hof, en hoe je daar komt, geeft aanleiding tot ontmoeting en is een waterbuffer.

Daarnaast hebben de woningen eigen buitenruimte aan het hof en is gezorgd voor mooie daglichtkolommen door uitsparingen in de galerijen. Als het groen langs de kolommen is gegroeid, komen we graag terug om dat te aanschouwen. Dit is het mooiste nieuwe stadsblok dat wij hebben gezien in Groningen.

Sterk is ook dat bij de start van het ontwerpproces de keuze is gemaakt om het parkeren niet binnen het bouwblok te situeren maar onder te brengen in een nog te realiseren centrale parkeerhub in de buurt. Deze keuze is bepalend geweest voor het kunnen maken van de groene kwaliteit van de binnenhof, en van grote betekenis als centrale woonomgeving met ontmoetingsmogelijkheden voor alle bewoners. Het is een stoere keuze die direct en positief doorwerkt op de woonkwaliteit van het gebouw en voorbeeldig is voor nieuwe ontwikkelingen.

Boumaprijs

Tot slot: wisselt de Bouma-jas dit jaar van eigenaar? Zat er een project bij dat Jeroen de Willigen en het Atelier Stadsbouwmeester van de troon stoot? Het antwoord is nee. Na ons tweedaagse bezoek aan Groningen bleek hoe belangrijk de rol van het Atelier en het ambt van stadsbouwmeester is voor Groningen. Beide spelen een belangrijke agenderende rol in het stedenbouwkundig vooronderzoek, de ruimtelijke strategie van de stad, de supervisie over majeure projecten en de welstand.

Hoewel de leden van het Atelier nog (te) veel andere taken hebben en behoorlijk diep in de projecten zitten, is aandacht en focus voor deze toekomstgerichte werkzaamheden van grote waarde. Daarbij is het goed te vernemen dat het de ambitie is om het Atelier op dit vlak meer tijd en ruimte te geven.

Ook het streven naar een vroegtijdige intake van projectinitiatieven, waarbij simultaan verkend wordt welke thema’s relevant en kaderstellend kunnen zijn voor de betreffende ontwerpopgave, verdient alle lof. Het is een ander model dan dat van Tilburg, maar wel een die goed werkt en veel op kan leveren.

Daarom blijft de door kunstenaar-designer Lambert Kamps gemaakte Boumaprijs bij het Atelier Stadsbouwmeester, en bij zijn formele drager: voormalig stadsbouwmeester Jeroen de Willigen, die de jas in 2020 als eerste uitgereikt kreeg.

Inspiratie

Was dit het dan voor de vakjury en Tilburg? Zeker niet! Wij zijn onder de indruk geraakt van de betrokkenheid, organisatiekracht en ontwerppassie die we hebben ontmoet. De vakjury gaat haar enthousiasme over Groningen en zijn werkwijze in Tilburg uitdragen. Er zijn al gesprekken gevoerd en er is een Ontwerplap (Tilburgs voor ontwerplab) gepland.

En daar zal het niet bij blijven. Laten we elkaar op de hoogte houden, ervaringen blijven uitwisselen en een warme band onderhouden.

Voor nu: houdoe en bedankt!